فصل ششم : نرخ بهره

نرخ بهره یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد است که نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های مالی، سرمایه‌گذاری، و نیز سیاست‌های پولی دارد. تغییرات در نرخ بهره می‌تواند تأثیرات عمیقی بر اقتصاد یک کشور و همچنین بازارهای مالی جهانی داشته باشد. در این بخش، پس از تعریف نرخ بهره و بررسی انواع آن، نقش بانک‌های مرکزی در تعیین نرخ بهره را بررسی می کنیم و در نهایت به تأثیر تغییرات نرخ بهره بر ارزش ارز و بازار فارکس خواهیم پرداخت.
بخش اول: تعریف نرخ بهره و انواع آن

تعریف نرخ بهره

نرخ بهره به هزینه‌ای اطلاق می‌شود که برای قرض‌گیری پول پرداخت می‌شود. این نرخ به‌صورت درصدی از مبلغ وام یا سپرده بیان می‌شود و به عنوان جبران ریسک و فرصت از دست‌رفته برای وام‌دهنده یا سرمایه‌گذار در نظر گرفته می‌شود. به بیانی دیگر نرخ بهره عبارت است از نرخی که بابت جلوگیری از کاهش ارزش پول پرداختی در امروز و دریافتی در آینده (به دلیل ارزش زمانی پول و نرخ تورم) از وام‌گیرنده دریافت می‌شود. نرخ بهره ممکن است به‌صورت ساده یا مرکب محاسبه شود.

انواع نرخ بهره

نرخ بهره در اشکال مختلفی وجود دارد که هر کدام در شرایط و موقعیت‌های مختلف اقتصادی به کار می‌روند. در زیر به مهم‌ترین انواع نرخ بهره اشاره می‌شود:

نرخ بهره اسمی (Nominal Interest Rate):
نرخ بهره اسمی به نرخ بهره‌ای گفته می‌شود که به‌طور اسمی و بدون در نظر گرفتن تورم اعلام می‌شود. این نرخ بهره نشان‌دهنده هزینه واقعی وامگیری نیست زیرا تورم را در نظر نمی‌گیرد.
نرخ بهره واقعی (Real Interest Rate):
نرخ بهره واقعی با در نظر گرفتن تورم محاسبه می‌شود و نشان‌دهنده هزینه واقعی وام‌گیری است. این نرخ بهره از تفاوت بین نرخ بهره اسمی و نرخ تورم به دست می‌آید:
نرخ بهره واقعی=نرخ بهره اسمی−نرخ تورم

نرخ بهره ثابت (Fixed Interest Rate):
نرخ بهره ثابت به نرخ بهره‌ای اطلاق می‌شود که در طول مدت قرارداد ثابت می‌ماند. این نرخ بهره بیشتر در وام‌های بلندمدت مانند وام مسکن استفاده می‌شود و به وام‌گیرنده امکان می‌دهد تا هزینه‌های خود را با دقت بیشتری برنامه‌ریزی کند.
نرخ بهره متغیر (Variable Interest Rate):
نرخ بهره متغیر بر خلاف نرخ بهره ثابت، بر اساس تغییرات در بازار یا عوامل اقتصادی مانند نرخ بهره مرجع تغییر می‌کند. این نوع نرخ بهره معمولاً در وام‌های کوتاه‌مدت یا اعتبارات تجاری استفاده می‌شود.
نرخ بهره پایه (Prime Rate):
نرخ بهره پایه، نرخی است که بانک‌های تجاری به مشتریان معتبر خود ارائه می‌دهند و به عنوان مرجعی برای تعیین نرخ بهره سایر وام‌ها استفاده می‌شود. این نرخ بهره معمولاً تحت تأثیر سیاست‌های پولی بانک مرکزی قرار دارد.
نرخ بهره بین‌بانکی (Interbank Rate):
نرخ بهره بین‌بانکی نرخی است که بانک‌ها برای وام‌گیری از یکدیگر در بازار بین‌بانکی پرداخت می‌کنند. این نرخ بهره به عنوان شاخصی از وضعیت نقدینگی در سیستم بانکی عمل می‌کند.
بخش دوم: نقش بانک‌های مرکزی در تعیین نرخ بهره

وظایف بانک‌های مرکزی

بانک‌های مرکزی به عنوان نهادهای اصلی در سیاست‌گذاری پولی نقش اساسی در تعیین نرخ بهره ایفا می‌کنند. وظایف اصلی بانک‌های مرکزی شامل تنظیم عرضه پول، کنترل تورم، حفظ ثبات مالی، و تسهیل رشد اقتصادی است. یکی از ابزارهای کلیدی که بانک‌های مرکزی برای دستیابی به این اهداف استفاده می‌کنند، تنظیم نرخ بهره است.
سیاست پولی و تعیین نرخ بهره

بانک‌های مرکزی از طریق سیاست پولی، نرخ بهره را تنظیم می‌کنند تا بر اقتصاد تأثیر بگذارند. سیاست پولی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
سیاست پولی انقباضی (Contractionary Monetary Policy):
در سیاست پولی انقباضی، بانک مرکزی نرخ بهره را افزایش می‌دهد تا از افزایش بیش از حد تورم جلوگیری کند. افزایش نرخ بهره باعث کاهش تقاضا برای وام‌گیری و کاهش مصرف و سرمایه‌گذاری می‌شود که در نهایت به کاهش تورم منجر می‌شود.
سیاست پولی انبساطی (Expansionary Monetary Policy):
در سیاست پولی انبساطی، بانک مرکزی نرخ بهره را کاهش می‌دهد تا اقتصاد را تحریک کند. کاهش نرخ بهره باعث افزایش تقاضا برای وام‌گیری و افزایش مصرف و سرمایه‌گذاری می‌شود که به رشد اقتصادی کمک می‌کند.
ابزارهای تعیین نرخ بهره

بانک‌های مرکزی برای تنظیم نرخ بهره از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کنند که در زیر به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:
نرخ بهره پایه (Discount Rate):
نرخ بهره‌ای است که بانک مرکزی به بانک‌های تجاری برای وام‌های کوتاه‌مدت ارائه می‌دهد. این نرخ به عنوان ابزار اصلی بانک مرکزی برای کنترل نرخ بهره در اقتصاد استفاده می‌شود.
عملیات بازار باز (Open Market Operations):
بانک مرکزی با خرید و فروش اوراق بهادار دولتی در بازار آزاد، عرضه پول را تنظیم می‌کند و از این طریق نرخ بهره را تحت تأثیر قرار می‌دهد. خرید اوراق بهادار باعث افزایش عرضه پول و انبساط پولی می‌شود، در حالی که فروش آن‌ها به کاهش عرضه پول و انقباض پولی منجر می‌شود.
نرخ ذخیره قانونی (Reserve Requirement):
بانک مرکزی می‌تواند با تنظیم نرخ ذخیره قانونی، مقدار پولی که بانک‌ها باید به عنوان ذخیره نزد بانک مرکزی نگه دارند را تعیین کند. افزایش نرخ ذخیره قانونی باعث کاهش عرضه پول و انقباض پولی می‌شود و بالعکس.
تأثیر تغییرات نرخ بهره بر ارزش ارز و بازار فارکس

رابطه نرخ بهره و ارزش ارز

تغییرات در نرخ بهره به طور مستقیم بر ارزش ارز تأثیر می‌گذارد. زمانی که نرخ بهره یک کشور افزایش می‌یابد، جذابیت سرمایه‌گذاری در آن کشور برای سرمایه‌گذاران خارجی افزایش می‌یابد. این امر باعث افزایش تقاضا برای ارز آن کشور و در نتیجه تقویت ارزش آن ارز می‌شود.
به طور مشابه، کاهش نرخ بهره باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری و کاهش ارزش ارز می‌شود. این رابطه به ویژه در بازار فارکس که معاملات ارزها بر پایه مقایسه نرخ بهره کشورهای مختلف انجام می‌شود، اهمیت زیادی دارد.
تأثیر نرخ بهره بر بازار فارکس

جریان سرمایه‌گذاری:
تغییرات در نرخ بهره می‌تواند جریان سرمایه‌گذاری بین‌المللی را تحت تأثیر قرار دهد. سرمایه‌گذاران به دنبال بازدهی بالاتر هستند و نرخ بهره بالاتر در یک کشور می‌تواند باعث جذب سرمایه‌های خارجی شود. این جریان سرمایه‌گذاری به افزایش تقاضا برای ارز آن کشور و تقویت ارزش آن کمک می‌کند.
نرخ بهره تفاوتی (Interest Rate Differential):
نرخ بهره تفاوتی به تفاوت بین نرخ بهره دو کشور اشاره دارد. این تفاوت نرخ بهره می‌تواند به عنوان یک شاخص برای تعیین جهت حرکت ارزها در بازار فارکس عمل کند. ارز کشوری که نرخ بهره بالاتری دارد معمولاً در برابر ارز کشوری با نرخ بهره پایین‌تر تقویت می‌شود. (در دانشکده ی استراتژی های فاندامنتال به طور کامل این استراتژی را بررسی می کنیم و با مثالهای عملیاتی چگونگی استفاده از نرخ بهره را شرح دهیم.)
استراتژی حمل (Carry Trade):
استراتژی حمل یکی از استراتژی‌های رایج در بازار فارکس است که بر پایه تفاوت نرخ بهره بین دو کشور بنا شده است. در این استراتژی، سرمایه‌گذار از ارزی با نرخ بهره پایین وام می‌گیرد و آن را به ارزی با نرخ بهره بالا تبدیل می‌کند تا از تفاوت نرخ بهره سود ببرد. این استراتژی می‌تواند تأثیر زیادی بر ارزش ارزها داشته باشد. (در دانشکده ی استراتژی های فاندامنتال به طور کامل این استراتژی را هم بررسی خواهیم کرد و سعی میکنیم با مثالهای عملیاتی چگونگی استفاده از Carry Trade را شرح خواهیم داد.)

ریسک نرخ بهره:
تغییرات غیرمنتظره در نرخ بهره می‌تواند باعث نوسانات شدید در بازار فارکس شود. معامله‌گران و سرمایه‌گذاران همواره در معرض ریسک‌های ناشی از تغییرات نرخ بهره قرار دارند و برای مدیریت این ریسک‌ها، از ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله استفاده می‌کنند.
بخش چهارم: مباحث تکمیلی مربوط به نرخ بهره

سیاست‌های پولی و نرخ بهره منفی

در برخی از موارد، بانک‌های مرکزی برای مقابله با رکود اقتصادی و تحریک رشد، از سیاست‌های پولی غیرسنتی مانند نرخ بهره منفی استفاده می‌کنند. در این شرایط، بانک‌ها برای نگهداری وجوه نزد بانک مرکزی باید هزینه‌ای پرداخت کنند. این سیاست به تشویق بانک‌ها برای وام‌دهی و افزایش نقدینگی در اقتصاد منجر می‌شود.
نرخ بهره و بازارهای سهام

نرخ بهره می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر بازارهای سهام داشته باشد. افزایش نرخ بهره معمولاً منجر به کاهش ارزش سهام می‌شود، زیرا هزینه وام‌گیری برای شرکت‌ها افزایش می‌یابد و سودآوری آن‌ها کاهش پیدا می‌کند. از سوی دیگر، کاهش نرخ بهره می‌تواند به افزایش ارزش سهام منجر شود، زیرا هزینه وام‌گیری کاهش می‌یابد و صنایع با وامگیری و سرمایه گذاری موجبات تولید را ایجاد می کنند و با رشد و تولید، سرمایه‌گذاران به دنبال بازدهی بالاتر در بازار سهام سرمایه گذاری می کنند و رشد به مارکت باز می گردد.

رابطه بین نرخ بهره و تورم

نرخ بهره و تورم دو عامل کلیدی در اقتصاد کلان هستند که رابطه تنگاتنگی با یکدیگر دارند. این رابطه به ویژه در سیاست‌های پولی که توسط بانک‌های مرکزی اعمال می‌شود، نقش مهمی ایفا می‌کند. در این بخش به بررسی رابطه بین نرخ بهره و تورم و چگونگی تأثیرگذاری آن‌ها بر یکدیگر می‌پردازیم.
نقش نرخ بهره در کنترل تورم

بانک‌های مرکزی از نرخ بهره به عنوان یکی از ابزارهای اصلی برای کنترل تورم استفاده می‌کنند. رابطه‌ای معکوس بین نرخ بهره و تورم وجود دارد:
افزایش نرخ بهره: زمانی که بانک مرکزی نرخ بهره را افزایش می‌دهد، هزینه وام‌گیری برای کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان افزایش می‌یابد. این موضوع منجر به کاهش تقاضا برای کالاها و خدمات می‌شود، زیرا افراد و شرکت‌ها کمتر تمایل به وام‌گیری دارند و مخارج خود را کاهش می‌دهند. کاهش تقاضا به نوبه خود باعث کاهش فشارهای قیمتی و در نهایت کاهش نرخ تورم می‌شود.
کاهش نرخ بهره: زمانی که بانک مرکزی نرخ بهره را کاهش می‌دهد، وام‌گیری ارزان‌تر و دسترسی به اعتبار آسان‌تر می‌شود. این امر موجب افزایش تقاضا برای کالاها و خدمات می‌شود، زیرا مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها تمایل بیشتری به وام‌گیری و سرمایه‌گذاری دارند. افزایش تقاضا می‌تواند منجر به افزایش قیمت‌ها و در نتیجه افزایش تورم شود.
نرخ بهره و انتظارات تورمی

انتظارات تورمی نقش مهمی در تعیین نرخ بهره و سیاست‌های پولی دارند. اگر مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها انتظار داشته باشند که تورم در آینده افزایش یابد، ممکن است تقاضای خود را افزایش دهند و در نتیجه، تورم واقعی را تشدید کنند. بانک‌های مرکزی برای مهار این انتظارات تورمی، ممکن است نرخ بهره را افزایش دهند تا تقاضا را کنترل و تورم را مهار کنند.
منحنی فیلیپس و رابطه نرخ بهره و تورم

منحنی فیلیپس یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد کلان است که نشان‌دهنده رابطه بین تورم و بیکاری است. به‌طور کلاسیک، این منحنی نشان می‌دهد که بین نرخ بیکاری و نرخ تورم رابطه معکوس وجود دارد: زمانی که بیکاری کاهش می‌یابد، تورم افزایش می‌یابد و بالعکس.
با توجه به این مفهوم، بانک‌های مرکزی از نرخ بهره برای تنظیم این رابطه استفاده می‌کنند. اگر اقتصاد در حال رشد است و نرخ بیکاری پایین است، بانک مرکزی ممکن است نرخ بهره را افزایش دهد تا تورم را کنترل کند. در مقابل، در شرایط رکود اقتصادی و بیکاری بالا، بانک مرکزی ممکن است نرخ بهره را کاهش دهد تا رشد اقتصادی و کاهش بیکاری را تحریک کند.
سیاست پولی و رابطه نرخ بهره و تورم

سیاست پولی به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: انبساطی و انقباضی. هر یک از این سیاست‌ها تأثیر متفاوتی بر نرخ بهره و تورم دارند:
سیاست پولی انقباضی: در این سیاست، بانک مرکزی با افزایش نرخ بهره، قصد دارد تا تورم را مهار کند. افزایش نرخ بهره باعث کاهش تقاضا در اقتصاد و در نهایت کاهش فشارهای تورمی می‌شود.
سیاست پولی انبساطی: در این سیاست، بانک مرکزی با کاهش نرخ بهره، قصد دارد تا رشد اقتصادی را تحریک کند. کاهش نرخ بهره منجر به افزایش تقاضا و سرمایه‌گذاری می‌شود، اما ممکن است باعث افزایش تورم نیز شود.

نقش سیاست‌گذاران در مدیریت رابطه نرخ بهره و تورم

بانک‌های مرکزی همواره در تلاش هستند تا توازنی بین رشد اقتصادی و کنترل تورم برقرار کنند. این توازن به سیاست‌گذاران اجازه می‌دهد تا از طریق تنظیم نرخ بهره، به اهداف تورمی خود دست یابند و در عین حال رشد اقتصادی را حفظ کنند.
جمع بندی

نرخ بهره یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد کلان است که نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری، و نیز سیاست‌های پولی بانکهای مرکزی دارد. نرخ بهره ارتباط تنگاتنگی با تورم دارد. رابطه بین نرخ بهره و تورم یکی از چالشهای اساسی کشورهای مختلف است. بانک‌های مرکزی از نرخ بهره به عنوان ابزاری برای کنترل تورم و هدایت اقتصاد استفاده می‌کنند. درک این رابطه برای تحلیل‌گران و سیاست‌گذاران اقتصادی اهمیت زیادی دارد، زیرا هرگونه تغییر در نرخ بهره می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد و وضعیت تورمی داشته باشد.